Het kan niemand ontgaan zijn: de samenleving verhardt. Elk willekeurig onderwerp op de sociale media kan leiden tot scheldpartijen, en zelfs in de politiek is onveiligheid een issue geworden.
Mensen zeggen doodleuk dat ze er geen zin in hebben, ze willen het gewoon niet weten
We leven dan ook in onzekere tijden. We zitten midden in een klimaatcrisis, waarvan de omvang en gevolgen onze ergste nachtmerries zullen overtreffen, covid is niét onschuldig en evenmin voorbij, er zijn genocides gaande in Gaza en Sudan, oorlogen in onder meer Jemen, Syrië en Oekraïne en behalve door de klimaatrampen worden onze gezondheid en levensverwachting bedreigd door milieuvervuiling. Kortom, de toekomst is niet meer wat zij geweest is.
Dit zijn nuchtere feiten, te onderbouwen met tal van grondige wetenschappelijke verwijzingen. Maar die laat ik nu expres achterwege, want de mensen die hun ogen open durven te houden, weten het toch wel en alle anderen zullen onmiddellijk ontsteken in ontkenning, scheldpartijen, bedreigingen of hoongelach. Of mensen zeggen doodleuk dat ze er geen zin meer in hebben, ze willen het gewoon niet weten.
Geestelijk overeind blijven
Dat is op zich nog te begrijpen. We hebben als individu weinig tot geen grip op bovenstaande dreigingen. Om geestelijk overeind te blijven, is ontkenning dan een goede optie. In de psychologie wordt dat wel cognitieve dissonantie reductie genoemd: het wegpoetsen van de spanning die ontstaat tussen een gewenste rechtvaardige wereld en de daarmee in strijd zijnde werkelijkheid.
Er wordt net zolang ‘gediscussieerd’ tot er geen waarheid meer lijkt te zijn
Het probleem ligt daarbij niet zozeer in de (dreigende) rampen, want hoe verschrikkelijk ook, met een ramp kunnen we wel dealen: we steken de handen uit de mouwen en helpen elkaar. We rouwen en we troosten.
Eigen ongemak eerst
De huidige cognitieve dissonantie komt voort uit de manier waarop de politiek en media omgaan met bovenstaande dreigingen: er wordt ontkend, betwist, genuanceerd, gerelativeerd en weggekeken. Er wordt net zolang ‘gediscussieerd’ tot er geen waarheid meer lijkt te zijn, maar alleen meningen en alternatieve feiten. Dan is er geen gemeenschappelijkheid meer, maar wantrouwen in de overheid, de media en elkaar.
Elk bericht of mening die niet in hun verhaal past, voelt als een persoonlijke aanval
Die onzekerheid doet rare dingen met mensen. Ze proberen hun ongemak uit alle macht weg te werken. Ze volgen ‘influencers’ of anderen met een goed verhaal en investeren daarin, zodanig zelfs dat ze in hun eigen versie van de waarheid gaan geloven. Elk bericht of mening die niet in hun verhaal past, voelt als een persoonlijke aanval, waarop overeenkomstig wordt gereageerd.
Zondebok
Deze gang van zaken is geen toeval. In groepen, of dit nu in de klas is of in de samenleving als geheel, leiden onzekerheid en onveiligheid tot spanningen. Deze vinden een uitlaatklep via het aanwijzen van een slachtoffer of zondebok. Let hierbij op de volgorde: zoals een hoge boom niet de oorzaak is van de blikseminslag, zijn pesten en uitsluiting niet te verklaren vanuit eigenschappen van de slachtoffers, de ‘redenen’ worden er (later) bij gezocht.
Het horen bij zo’n groep geeft troost, erkenning en identiteit, maar dat komt met een prijs
De oorzaak ligt bij ontbrekend of tekortschietend leiderschap. Mensen gaan dan zoeken naar een alternatief, zoals saamhorigheid via haat en uitsluiting, onder een leider die hun zowel superioriteit als een gezamenlijke vijand verschaft. Trump is hier het beste voorbeeld van, hetgeen in de Europese politiek met graagte gekopieerd wordt.
Het horen bij zo’n groep geeft troost, erkenning en identiteit, maar dat komt wel met een prijs. Zo moeten gevoelens van empathie voor slachtoffers of anderen buiten de groep uitgeschakeld worden. Kritiek op de waarheid van de eigen groep kan gevaarlijk zijn: straf en uitsluiting zijn niet geringe risico’s. Niet voor niets zei ik ooit dat het kind in het sprookje van de Nieuwe kleren van de keizer, in werkelijkheid gelyncht zou zijn.
Polarisatie
Veel huidige maatschappijanalyses beperken zich tot vermeende morele tekorten: mensen die zich door economische motieven laten leiden en egoïstische, calculerende consumenten of juist nergens meer tegen opgewassen sneeuwvlokjes zijn geworden. Ook polarisatie wordt vaak als fenomeen op zich beschreven: dat mensen zich achter hun eigen gelijk verschansen en zich terugtrekken in hun eigen bubbel.
Maar deze kamer kent maar liefst twee olifanten. De eerste is dat het zou moeten gaan over de inhoud van die polarisatie: het wegredeneren van wereldproblemen en het najagen van zondebokken tegenover pleidooien tot hoogstnoodzakelijke actie (wetenschappers smeken wanhopig om klimaatmaatregelen of coronapreventie) en het verdedigen van fundamentele mensenrechten.
Haat en uitsluiting zijn normaal geworden, wegkijken en wegredeneren een gangbare houding
Het idee dat deze ‘uitersten’ elkaar in het midden zouden kunnen of moeten vinden berust op een ‘false balance’ drogreden. Er is niet zoiets als een beetje klimaatcatastrofe, een beetje mensenrechten of een aanvaardbare mate van genocide. Dan krijg je, en dat zie je nu, een radicalisering van het midden: haat en uitsluiting zijn normaal geworden, wegkijken en wegredeneren een gangbare houding.
Uitblijven van leiderschap
Dus zou het (de tweede olifant) moeten gaan over de oorzaken van polarisatie, namelijk het uitblijven van leiderschap dat gericht is op collectieve belangen en fundamentele zaken als eerlijkheid en rechtvaardigheid. Niet omdat dat zo mooi staat in toekomstige geschiedenisboekjes, maar omdat zonder dit leiderschap een samenleving uit elkaar valt en mensen elkaar de tent uitvechten.
Mensen zijn sociale wezens en hebben een diepe behoefte aan conformiteit, saamhorigheid en rechtvaardigheid. Bij duidelijkheid blijken mensen prima bereid om mee te werken en solidair te zijn; dan is het ook veilig om dat te doen.
Met problemen zoals genocides, klimaatontwrichting en pandemieën kunnen neoliberale politici niets
In plaats daarvan worden we al decennia geleid door neoliberale politici die de ‘markt’ zeggen te dienen. Dat onze samenleving veel meer is dan een markt, wordt duidelijk nu zo’n beetje alle collectieve voorzieningen in de uitverkoop zijn gedaan en wij met de vervuiling, kosten, woningnood en medicijntekort zijn blijven zitten. Met problemen zoals genocides, klimaatontwrichting en pandemieën kunnen deze politici niets.
Vandaar dat zij gebaat zijn bij verdeeldheid en onduidelijkheid, vandaar dat ze polarisatie en het zoeken naar zondebokken juist aanmoedigen. Dat draagt bij aan hun eigen gevoel van macht en leidt af van hun eigen falen of onvermogen.
Media deel van het probleem
Ondertussen hebben de media grotendeels hun kritische functie verloren. Ophef verkoopt immers via de clicks en de vele, vele reclames. In de sociale media, maar ook onder berichten van nieuwssites klotst de haat en verontwaardiging over de plinten. Moderatie gebeurt maar mondjesmaat, dat gaat immers tegen het eigen belang van hits en verkoopcijfers in.
We hebben leiders nodig die het beest in de bek durven te kijken
Ondertussen heeft de grootste rechtse krant zich stevig tussen de omroepen genesteld en zijn de meeste zenders in commerciële handen, hetgeen kritische, genuanceerde journalistiek niet bevordert. Je zou zelfs kunnen stellen dat deze er vrijwel uitgewerkt is.
Zelfs het NOS journaal is tegenwoordig bang om man en paard te noemen, aldus een vertrokken medewerker. Mogelijk uit angst voor ‘links’ uitgemaakt te worden (het voortdurende verwijt van de PVV en diens aanhang) of in een poging een zo groot mogelijke doelgroep bereiken. Maar wellicht ook uit pure overtuiging.
Is er nog hoop?
Een uitweg hieruit is niet eenvoudig. We hebben leiders nodig die hun verantwoordelijkheid nemen en het beest in de bek durven te kijken. Ook als dat onaangenaam is.
Zoals destijds bij de kernramp in Tsjernobyl minister Pieter Winsemius de moed had om in een televisie-uitzending te zeggen: het vee moet naar binnen en wel nu. Leiders die erkennen dat er een klimaat- en milieucrisis is en niet met de veroorzakers daarvan blijven onderhandelen (Shell, Tata Steel, Schiphol). Die de ernst en schade van covid niet wegpoetsen met een ‘testen is niet meer nodig’ en bescherm jezelf maar, maar het mogelijk maken om veilig in ziekenhuizen en het openbaar vervoer te komen (mondkapjes), je overal te laten testen, werk en onderwijs op afstand mogelijk te maken, duidelijke richtlijnen voor onderwijs en zorg. Leiders kortom, die doen wat beslist wel mogelijk is en eerlijk zijn over wat er niét mogelijk is.
Elkaar helpen
Met het huidige kabinet lijkt de kans op dit soort leiderschap bijzonder klein. Dat betekent niet dat we gedoemd zijn om in de polarisatiefuik te blijven zwemmen. Mensen blijken, indien gevraagd, in meerderheid vóór klimaatmaatregelen te zijn, vóór een staakt het vuren in Palestina (en tegen steun aan Israël), vóór de opvang van asielzoekers en bij duidelijkheid over corona meewerkend en solidair te kunnen zijn.
Het wordt tijd dat solidariteit en gezamenlijke belangen weer voorop komen te staan
Ook tegen de negativiteit van politiek en media in blijven veel mensen bereid om elkaar te helpen en te vechten voor de toekomst van onze samenleving, onze kinderen, onze planeet. Het wordt tijd dat solidariteit en gezamenlijke belangen weer voorop komen te staan. Onze toekomst hangt ervan af.
Mieke van Stigt is socioloog en pedagoog
